دعا در پرتو كلام الهى و حديث نبوى

كلمه دعا و مشتقاتش كه حدوداً بيش از ٢٠٠ بار در آيات قرآن كريم بكار رفته است. از ريشه «دَعَوَ» و به معنى خواندن، طلب كردن و مدد جستن است.

به بيانى ديگر، دعا در لغت به معنى صدا زدن و به يارى طلبيدن و در اصطلاح شرعى، گفت‌وگو كردن با حق تعالى ميباشد. دعاى عوام عمدتاً در جلب نعمت و طلب حاجت و دفع عذاب و رفع مشكلات محدود ميشود. اما دعاى خواص و بنده گان رشد يافته و به معرفت الهى رسيده به نحوى مناجات و ياد صفات جلال و جمال ذات اقدس بارى تعالىٰ است.

تفاوت انسان با حيوان در سه نكته است: تفكر، اختيار و عشق
دعا يك امر فطرى و يگانه راه ارتباط مخلوق با خالقش است. بناً لازم است تا از معبود خود آگاهى و معرفت داشته باشيم كه جز از راه تفكر حاصل نميشود. در قدم ثانى داشتن اختيار و اراده در انتخاب آرزو ها و نيازمندى هاى گوناگون است. عشق ثمره آگاهى و اختيار است كه اين عشق و شيفتگى در نيايش و مناجات با پروردگار تجلى مى يابد.

الله (ج) در كلام لايزالش بطور مستقيم به بنده گانش مى فرمايد:
وَقَالَ رَبُّكُمُ ادْعُونِي أَسْتَجِبْ لَكُمْ ۚ إِنَّ الَّذِينَ يَسْتَكْبِرُونَ عَنْ عِبَادَتِي سَيَدْخُلُونَ جَهَنَّمَ دَاخِرِينَ (غافر 60)
پروردگار شما گفته است: «مرا بخوانید تا (دعای) شما را بپذیرم! کسانی که از عبادت من تکبر می‏ورزند به زودی با ذلت وارد دوزخ می‏شوند!»

بار ديگر بالوسيله پيامبر گرامى اسلام مى فرمايد كه:
وَإِذَا سَأَلَكَ عِبَادِي عَنِّي فَإِنِّي قَرِيبٌ ۖ أُجِيبُ دَعْوَةَ الدَّاعِ إِذَا دَعَانِ ۖ فَلْيَسْتَجِيبُوا لِي وَلْيُؤْمِنُوا بِي لَعَلَّهُمْ يَرْشُدُونَ (بقره 186)
و هنگامی که بندگان من، از تو در باره من سؤال کنند، (بگو:) من نزدیکم! دعای دعا کننده را، به هنگامی که مرا می‏خواند، پاسخ می‏گویم! پس باید دعوت مرا بپذیرند، و به من ایمان بیاورند، تا راه یابند (و به مقصد برسند)!

در جايى ديگر از قرآن مجيد آمده است كه:
قُلْ ما يَعْبَؤُا بِكُمْ رَبِّي لَوْ لا دُعاؤُكُمْ (فرقان ٧٧ )
بگو که اگر دعاهاى شما نبود، خدا به شما توجه نمى کرد.

قرآن مملو از دعاهاى پيامبران الهى است. از ربنا هاى حضرت آدم (ع ) بعد از هبوط از بهشت، تا دعا هاى حضرات نوح، لوط، ايوب، يونس، موسىٰ و ساير پيامبران گرامى تا دعا هاى پيامبر عزيز ما و دعاى اصحاب كهف كه همه با صيغه جمع (ربنا ) اداء شده. حضرت ابراهیم (ع) و حضرت اسماعیل (ع) زمانیکه بیت الله یعنی خانه کعبه را اعمار کردند، ابی ابن کعب (رض) و ابن مسعود (رض) میفرمایند : ابراهیم (ع) و اسماعیل (ع) برای قبولیت عمل صالح شان، این دعا را میخواندند : و یقولان : ربنا تقبل منا انک انت السمیع العلیم. (سوره بقره، آیت 127)

همچنين احاديث زيادى از پيامبر (ص) در مورد دعا روايت شده:

• عَنْ أَبِى هُرَيْرَةَ رضى الله عنه قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ (ص) مَنْ لَمْ يَسْأَلِ اللَّهَ يَغْضَبْ عَلَيْهِ.
  (رواه الترمذی)
  ترجمه : از ابو هریره (رض) روایت است که رسول اکرم (ص) فرمودند : هرکس از خدا طلب و سؤال نکند، خداوند از او ناراض میشود.
• عَنْ أَبِي هُرَيْرَةَ رضي الله عنه , قَالَ : قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ : لَيْسَ شَيْءٌ أَكْرَمَ عَلَى اللَّهِ مِنَ الدُّعَاءِ.(رواه الترمذی و ابن ماجه)
  ترجمه : از ابو هریره (رض) روایت است که رسول اکرم (ص) فرمودند : نزد خداوند متعال هیچ عمل و هیچ چیزی از دعا عزیزتر و گرامی تر نیست.
• حديثى درصحاح ترمذى، نسايى و ابو داود از پيامبر (ص ) نقل شده كه حضرت فضاله ابن عبيد (رض) مى فرمايد كه روزى در حاليكه آنحضرت (ص) نشسته بود. پس ناگهان مردى آمد و نماز گزارد. پس اين دعا را كرد: يا الله ! مرا بيآمرز و بر من رحم فرما ! پس با شنيدن آنحضرت (ص) فرمود: اى نماز گزار تو شتاب كردى، (پس فرمود ) چون نماز گزاردى( بعد از اداى نماز براى دعا ) بنشين. پس ثنا بگو بر خدا به چيزى كه وى تعالىٰ لايق آنست و درود بفرست بر من، پس هرچه ميخواهى از خدا بخواه. حضرت فضاله ميگويد كه بعد از آن مردى ديگر نماز گزارد(در آخر) وى تعريف خدا را بيان كرد و بر آن حضرت (ص) درود فرستاد ( مگر براى خودش دعا ننمود) پس آن حضرت (ص) براى او فرمود: اى نماز گزار ! دعا هم كن، قبول كرده ميشود.

در اينكه دعا يك نوع عبادت است و با كلام الهى و حديث نبوى ثابت شده، ترديدى وجود ندارد. و اما سئوال اينست كه آيا دعا بطور دسته جمعى و جهر و بلند نمودن دست در هنگام دعا و ماليدن دست به روى جواز دارد يانه ؟

بالا بردن دستها هنگام دعا :

• عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ، قَالَ قَالَ رَسُولُ اللهِ صلى الله عليه وسلم: سَلُوا اللَّهَ بِبُطُونِ أَكُفِّكُمْ، وَلاَ تَسْأَلُوهُ بِظُهُورِهَا ، فَإِذَا فَرَغْتُمْ ، فَامْسَحُوا بِهَا وُجُوهَكُمْ. (رواه ابو داود)
  ترجمه : از ابن عباس روایت است که رسول اکرم (ص) فرمودند : هنگام دعا به بارگاه خداوند دستها را بگونه ای بالا ببرید که کف آنها به جانب بالا باشد و با پشت دستها از خدا نخواهید، و چون دعا پایان یافت دستها را بر روی تان بمالید.
• حضرت ابراهیم (ع) خلیل الله زمانیکه سیده هاجره مادر حضرت اسماعیل (ع) را همراه با حضرت اسماعیل (ع) در مکه مکرمه در نزدیک بیت الله آورد، سپس دستهای خود را بالا کرده چنین دعا نمود :
  استقبل بوجهه البیت ثم دعا بهؤلاء الکلمات و رفع یدیه فقال، ربنا انی اسکنت من ذریتی بواد غیر ذی زرع عند بیتک المحرم ربنا لیقیموا الصلاة فاجعل افئدة من الناس تهوی الیهم و ارزقهم من الثمرات لعلهم یشکرون. (سورة ابراهیم آیت 37) (صحیح البخاری ج1 ص 475 حدیث شماره 3364)
  ترجمه : حضرت ابراهیم (ع) روی بطرف قبله کرده دست های مبارک خود را بلند نموده دعای مذکور را تا آخر خواندند.
• حدیث : قال ابو موسی (رض) دعا النبی (ص) ثم رفع یدیه و رأیت بیاض ابطیه. (صحیح البخاری ج2 ص 937 باب رفع الایدی فی الدعاء کتاب الدعوات باب 23)
  ترجمه : حضرت ابو موسی (رض) میفرماید که رسول الله (ص) دعا کرده دستهای خود را (در وقت دعا کردن) قدری بلند کرد که سفیدی های زیر بغل شان را مشاهده کردم.
• حدیث : عن عمر بن خطاب (رض) قال لما کان یوم بدر نظر رسول الله (ص) الی المشرکین و هم الف و اصحابه ثلث مائة و تسعة عشر رجلا فاستقبل نبی الله (ص) القبلة ثم مد یدیه فجعل یهتف بربه اللهم انجزلی ما وعدتنی اللهم آت ما وعدتنی اللهم انک ان تهلک هذه العصابة من اهل الاسلام لا تعبد فی الارض….. الخ. (صحیح مسلم ج2 ص 93)
  ترجمه : حضرت عمر (رض) روایت میکند که رسول الله (ص) در غزوه بدر چون تعداد لشکر کفار را یک هزار نفر و تعداد حضرات صحابه (رض) را سیصد و نوزده نفر مشاهده کرد، روی خود را به طرف قبله کرده دست های خود را دراز نمود و این دعای اللهم انجزلی را تا آخر خواند.
  امام نووی (رح) در شرح این حدیث میفرماید : » و فیه استجاب استقبال القبلة فی الدعا و رفع الیدین فیه و انه لابأس یرفع الصوت فی الدعا».
  از این حدیث مستجب بودن روی کردن بطرف قبله و بلند کردن دستها در وقت دعا ثابت است و بلند کردن آواز نیز در دعا باک ندارد. (حاشیه مسلم ج2 ص 93)
• حدیث : عن عبدالله بن عمر (رض) و ان النبی (ص) ذکر قول ابراهیم (ع)، و عیسی (ع) فرفع یدیه، و قال اللهم امتی امتی. (صحیح مسلم ج1 ص 113)
  ترجمه : عبدالله بن عمر (رض) روایت نموده میفرماید که رسول الله (ص) قول ابراهیم (ع) و عیسی (ع) را ذکر کرد و بعد از آن دست های مبارک خود را بلند کرده برای امت خود دعا کرد.
• حدیث : حضرت بی بی عایشه (رض) روایت کرده است که رسول الله (ص) به زیارت اهل بقیع می رفت و برای مرده ها سه مرتبه دست های خود را بلند کرده دعای مغفرت میکرد (ثم رفع یدیه ثلاث مرات). (صحیح مسلم ج1 ص 313 حدیث شماره 2145)
• حدیث : عن ابن عباس (رض) أن رسول الله (ص) قال: سلو الله (ج) ببطون اکفکم و لا تسالوه بظهورها فاذا فرغتم فامسحوا بها وجوهکم. (سنن ابو داود 1485 سنده صحیح بما قبله)
  ترجمه : حضرت ابن عباس (رض) روایت کرده که رسول الله (ص) فرمودند : از الله (ج) به بطن کفهای دست سوال کنید و با پشت کف دست سوال نکنید، چون از دعا کردن فارغ شدید دست هایتان را بر روی های تان بمالید.
  از این دو حدیث معلوم گردید که بعد از فارغ شدن از دعا دست ها را بر روی مالیدن سنت است، زیرا رسول الله (ص) دست ها را بعد از ختم دعا بر روی مبارک خود مالیده و امتان خود را نیز امر کرده است.
• حدیث : عکرمة عن ابن عباس (رض) قال: المسألة أن ترفع یدیک حذو منکبیک او نحوهما. (ابو داود 1489، مشکوة ص 196 سنده صحیح موقوف)
  ترجمه : عبدالله بن عباس (رض) میفرماید : آداب و روش دعا کردن اینست که دو دستت را برابر شانه و یا نزدیک به شانه هایت بالا کنی.
  حافظ سیوطی در تدریب الراوی ص 267 میگوید : راجع به بالا کردن دست ها در دعا نزدیک به 100 حدیث از رسول الله (ص) نقل شده است.
• شیخ الاسلام حافظ ابن تیمیه حنبلی میگوید : و اما رفع النبی (ص) یدیه فی الدعاء فقد جاء فیه احادیث کثیرة صحیحة. (فتاوای کبیر ج1 ص 154)
  ترجمه : احادیث بسیار زیادی آمده که رسول الله (ص) در وقت دعا کردن دست های خود را بلند میکرد.
• شیخ الاسلام حافظ بدر الدین عینی حنفی از امام نووی (رح) نقل کرده میگوید : بلند کردن دست ها در وقت دعا کردن از رسول الله (ص) علاوه از استسقاء در جاهای متعدد از احادیث بی شماری ثابت است. (عمدة القاری ج7 ص 75) دعاء نمودن بعد از نماز بصورت اجتماعی و انفرادی همراه با بلند کردن دست از احادیث صحیح رسول الله (ص)
• حدیث : حضرت انس (رض) روایت کرده که روز جمعه اعرابی به محضر رسول الله (ص) آمده فرمود : یا رسول الله (ص) مواشی هلاک گردید، اهل عیال و مردم همه مردند، حضرت انس (رض) میفرماید : » فرفع رسول الله (ص) یدیه یدعوا و رفع الناس ایدیهم معه یدعون» (آنگاه رسول الله (ص) دستهای خود را بالا کرده و مردم یعنی حضرات صحابه کرام (رض) نیز دستهای شان را همراه با رسول الله (ص) بلند کرده بطور اجتماعی دعا کردند. (صحیح البخاری ج1 ص 140 حدیث 1029)
• حدیث: روی ابن المبارک بسند صحیح قال اخبرنا عبدالعزیز بن ابی رواه قال حدثنی علقمه بن مرثد و اسماعیل بن امیة ان رسول الله (ص) کان اذا فرع من صلاته رفع یدیه و شمهما و قال: رب اغفرلی ما قدمت و ما اخرت و ما اسررت و ما اعلنت و ما اسرف و ما انت اعلم به منی انت المقدم و انت المؤخر لااله الا انت لک الملک و لک الحمد. (کتاب الزهد و الرقائق للامام المجاهد شیخ الاسلام عبدالله بن مبارک ص503 حدیث 934 و سند صحیح)
  ترجمه : با سلسله سند ذکر شده اسماعیل می فرماید که : رسول الله (ص) چون از نماز فارغ میشد دست های مبارک خود را با هم چسپانیده بلند میکرد و این دعا را می خواندند : رب اغفرلی….
• قول و عمل امام المحدثین سیدنا امام احمد بن حنبل (رح) چنانچه گفته : ( قال ابو یعلی فی الکبیر : ظاهر کلام احمد انه یسن للامام الجهر بالذکر و الدعا عقب الصلوات بحیث یسمع الماموم و لا یزید علی ذلک، و ذکر عن احمد نصوصاً تدل علی انه کان یجهر ببعض الذکر و یسر الدعاء و هذا هو الاظهر). (فتح الباری ج4 ص 351 ذیل حدیث 841 از حافظ ابن رجب حنبلی )
  ترجمه : از سخن امام احمد معلوم میگردد که ایشان برای امام خواندن اذکار و دعا بعد از نماز را با صدای بلند سنت میدانست.
• شیخ عبدالقادر جیلانی حنبلی (رح) میفرماید : (فلا ینبغی للامام و المأموم أن یخرجا من المسجد من غیر دعا). (غنیة الطالبین حصه 2 ص 255 طبع بیروت)
  ترجمه : مناسب نیست که امام و مقتدی بدون دعا از مسجد خارج گردند.
• شیخ الاسلام امام نووی شافعی (رح) میگوید : (و یسن الدعا بعد السلام سراً الا أن یکون اماماً یرید تعلیم الحاضرین الدعاء فیجهر). (روضة الطالبین ج1 ص 374 طبع بیروت 8 جلدی)
  ترجمه : بعد از نماز دعا کردن طور آهسته سنت است، اما امام برای تعلیم مقتديان باید به آواز بلند دعا کند.
• همچنین امام نووی (رح) در اذکار (ص 326) بنقل از امام غزالی (رح) میگوید : دعا کننده در وقت دعا کردن باید دستهای خود را بلند کرده و بعد از ختم دعا دستهای خود را به روی خود بمالد.
  و همچنین در شرح مهذب 3/488 میفرماید : (و یستجب ای للامام ان یقبل علی الناس فیدعوا)
  ترجمه : مستجب است که امام روی خود را به طرف مردم دور داده دعا کند. (بنقل از معارف السنن ج3 ص 123)
• شیخ الاسلام حافظ ابن قدامه حنبلی میگوید : بعد از نماز ذکر الله (ج) و دعا کردن مستحب است. (المغنی جلد 1 صفحه 229).
• همچنین شیخ الاسلام ابن تيميه میگوید : احادیث بسیار زیادی با سند صحیح آمده که رسول الله (ص) در وقت دعا دستهای خود را بلند میکرد اما مالیدن دستها بر روی، بعد از ختم دعا در دو حدیث شریف آمده که به آن استدلال نمیشود. (فتاوی کبرا ج1 ص 154)
• شیخ مولانا محمد هاشم سندی حنفی متوفای (1174 هـ) میفرماید : (اصل الدعاء بعد المکتوبة سنة). (تحفة المرغوبه ص 41)
  ترجمه : بعد از نماز فرض، دعا کردن سنت است.
• محدث امام عبدالحی لکهنوی حنفی میفرماید : (ثم یدعون لانفسهم و للمسلمین رافعی ایدیهم ثم یمسحون بها وجوههم). (السعایه ج2 ص 275)
  ترجمه : سپس امام برای خود و برای تمام مسلمانان دستهای خود را بلند کرده دعا کند و بعد از ختم دستهایش را بر روی خود بمالد.

در خاتمه بايد گفت كه دعا منحصر به اسلام و حتىٰ به اديان نيست. بلكه جنبه فطرى دارد كه هر انسان عاقلى نيازمند آنست و به نحوى آنرا در زنده گى انجام مى دهد:
مهاتماگاندي، رهبر فقيد هند ميگفت: «اگر دعا نميكردم، مدت‌ها پيش ديوانه ميشدم.»

ويليام جيمز نيز همين نظر را دارد. او ميگويد: ايمان، يكى از نيروهايى است كه به انسان امكان ادامه زندگى ميدهد و فقدان مطلق آن موجب فروپاشى آن است. او ادامه ميدهد: ما و خدا معامله با يكديگر داريم، ما اگر خود را تسليم قدرت او كنيم، سرنوشت واقعى ما رقم خواهد خورد.

الكسيس كارل، برنده جايزه نوبل، در كتاب نيايش مينويسد: همان طور كه آدمى به آب و غذا احتياج دارد، به دعا و نيايش نيز نيازمند است.

پايان