مفهوم شُكر در قرآن

شكر يكى از مقولاتى است كه مسلمانان بيشتر با آن مأنوس و آشنا  اند. شايد هر كدام ما روزى چند بار بگوئيم: خدايا شكر . اگر عزيزىع از سفر مى آيد و يا خطرى از سر ما مى گذرد و يا غذاى لذيذى مى خوريم يا آب گوارايى را در گرما و تشنگى مى نوشيم. بى اختيار مى گوئيم خدايا شكر!
آيا شكر صرفاً يك حرف و يك كلام است و بس ؟البته احساس شكر و سپاس قلبى‌ داشتن و به زبان آوردن آن نيكوست، اما تا به عمل نيايد نتيجه مطلوب نمى‌دهد، در معارف قرآنى‌ آمده است كه خداوند به خاندان داود فرمان داد «عمل شاكرانه» كنند كه بندگان شاكر اندك ‌اند:سبا ۱۳ – …اعْمَلُوا آلَ دَاوُودَ شُكْرًا ۚ وَقَلِيلٌ مِنْ عِبَادِيَ الشَّكُورُ
ای آل داوود! شکر (این همه نعمت را) عمل كنيد و بجا آوريد; ولی عده کمی از بندگان من شکرگزارند! 
شاكر بودن يا نبودن وصف انحصارى‌ انسان‌ها نيست، خدا هم به تعبير قرآن»شاكر» و» شكور» است!! و اين از نام‌هاى‌ نيكوى‌ اوست:والله شكورحليم،ان ربنا لغفورشكور،فان الله شاكرعليم… 
شاكر بودن خدا چگونه تحقق مى‌يابد كه بندگان نيز بايد چنان كنند؟… برحسب آنچه اهل لغت دراصل ومعناى‌ ريشه‌اى‌ اين واژه گفته و در كتاب‌هاى‌ لغت آورده‌اند،  نوعى‌ فزايندگى‌ و افزايش، رشد و شكوفائى‌، خير و بركت در مفهوم شكر وجود دارد. مثل حافظه و مغز انسان كه هرچه بيشتر از اين موهبت كار بكشيم و شكرش را به جا آوريم، فعال‌تر مى‌شود. يا عضلات كه با ورزش و كاربرى‌ بيشتر نيرومندتر مى‌شوند. گفته مى‌شود مصرف هر چيزى‌ آن را كم مى‌كند، اما مصرف درست نعمت آن را افزون مى‌سازد!از آنجائى‌ كه ممكن است كسانى‌ كلمه شكر را واژه‌اى‌ دينى‌ و تنها در ارتباط با پروردگار تصور كنند، لازم است معناى‌ آن را در زبان عربى‌ و كتاب‌هاى‌ لغت بررسى‌ كنيم. فرهنگ لغات عربى‌ تعريف‌هاى‌ زير را ارائه داده‌اند:
» پر شير شدن پستان چارپا، باريدن ابر از آسمان، پرشدن چشم از اشك، روئيدن پرجوش درخت، وزش تندباد، دويدن با تمام توان، سخاوتمند شدن بخيل، فربه شدن صورت و …»خدا را از آن جهت شاكر و شكور (مبالغه شكر) مى‌نامند كه عمل اندك بندگان را با پاداشى‌ بسيارجزا مى‌دهد. شاكر بودن انسان نيز بر همين منوال، باروركردن نهال «نعمت»‌هاى‌ خدا با شناخت نعمت بخش، به زبان آوردن آن و استفاده بهينه‌اش در بهره‌مند ساختن بندگان ديگراست.
واژه متضاد شكر، «كفر» است. معناى‌ كفر ناديده گرفتن، پوشاندن و ضايع كردن نعمت و امكانات است. شب را كافر مى‌گويند كه با پرده تاريكش جهان را مى‌پوشاند، زارع را كافر مى‌گويند كه تخم را در خاك مى‌پوشاند و ابر را از آن جهت كه خورشيد را پنهان مى‌كند. كفر در دين نيز نديده گرفتن و به حساب نياوردن و انكار خورشيد جهان هستى‌ است.
از آنجائى‌ كه مفهوم شكر، بهره‌بردارى‌ بهينه از امكانات موجود و استفاده درست از آن در راهى‌ است كه به مدد عقل و خردِ خداداد يا وحى‌ و الهام الهى‌ قابل تشخيص خواهد بود، به تعبير قرآن، همه كارهاى‌ مثبتى‌ كه انسان مى‌تواند در مدت حيات خود انجام دهد، در قالب واژه «شكر» مى‌گنجد! و اين واژه جامع‌ترين كلمه‌اى‌ است كه همه تلاش‌هاى‌ مفيد و مؤثر انسان را شامل مى‌شوداوج شكر گذارى‌ انسان زمانى‌ است كه به اوج آگاهى‌‌ها خود در سن چهل سالگى‌ كه نمادى‌ از رشد و كمال است رسيده باشد. اين دعائى‌ است كه توصيه شده مؤمنين همواره آن را از خداوند بخواهند:احقاف ۱۵- … حَتَّىٰ إِذَا بَلَغَ أَشُدَّهُ وَبَلَغَ أَرْبَعِينَ سَنَةً قَالَ رَبِّ أَوْزِعْنِي   أَنْ أَشْكُرَ نِعْمَتَكَ الَّتِي   أَنْعَمْتَ عَلَيَّ وَعَلَىٰ وَالِدَيَّ وَأَنْ أَعْمَلَ صَالِحًا تَرْضَاهُ وَأَصْلِحْ لِي فِي ذُرِّيَّتِي ۖ إِنِّي تُبْتُ إِلَيْكَ وَإِنِّي مِنَ الْمُسْلِمِينَ
تا زمانی که به کمال قدرت و رشد برسد و به چهل سالگی بالغ گردد می‏گوید: «پروردگارا! مرا توفیق ده تا شکر نعمتی را که به من و پدر و مادرم دادی بجا آورم و کار شایسته‏ای انجام دهم که از آن خشنود باشی، و فرزندان مرا صالح گردان; من به سوی تو بازمی‏گردم و توبه می‏کنم، و من از مسلمانانم!
خدا انسان را از نطفه پيچيده و شگفت‌آورى‌ با استعداد حيرت‌آور آفريده و براى‌ به فعليت رساندن استعدادهاى‌ بالقوه او، به ابزار سه گانه شناخت (چشم و گوش و دل) مجهزش كرده و به چالش با ابتلائات زندگى‌ افكنده است. نه رها و سرگردان، كه هدايتش نيز نموده است. از دو حال خارج نيست؛ يا از اين امكانات براى‌ رشد و كمال خود حداكثر بهره‌بردارى‌ را به سوى‌ مقصود خواهد كرد (معناى‌ شكر) و يا مقصود و مقصد را فراموش و انكار كرده، امكانات را در مسير هوى‌ و هوس‌هاى‌ خود ضايع و تباه خواهد كرد (معناى‌ كفر). متن فوق ترجمه ضمنى‌ آيات ابتداى‌ سوره انسان به شرح ذيل است:
انسان آيات ۱ تا ۳- هَلْ أَتَىٰ عَلَى   الْإِنْسَانِ حِينٌ مِنَ الدَّهْرِ لَمْ يَكُنْ شَيْئًا مَذْكُورًا ؛ إِنَّا خَلَقْنَا الْإِنْسَانَ مِنْ نُطْفَةٍ أَمْشَاجٍ نَبْتَلِيهِ فَجَعَلْنَاهُ سَمِيعًا بَصِيرًا ؛ إِنَّا هَدَيْنَاهُ السَّبِيلَ إِمَّا شَاكِرًا وَإِمَّا كَفُورًا
آیا زمانی طولانی بر انسان گذشت که چیز قابل ذکری نبود؟! (1)ما انسان را از نطفه مختلطی آفریدیم، و او را می‏آزماییم; (بدین جهت) او را شنوا و بینا قرار دادیم! (2)ما راه را به او نشان دادیم، خواه شاکر باشد (و پذیرا گردد) یا ناسپاس!خانه ابديت نيز چيزى‌ جز محصول شكر انسان در زندگى‌ دنيائى‌، به بارنشستن درخت عمل و به نتيجه رسيدن سعى‌ و تلاش عمر گذشته نيست، به تعبير قرآن خداوند خطاب به بهشتيان مى‌گويد «اين جزاى‌ شماست، سعى‌ خودتان است كه مشكورشده و به بارنشسته است»:
انسان۲۲- إِنَّ هَٰذَا كَانَ لَكُمْ جَزَاءً وَكَانَ سَعْيُكُمْ مَشْكُورًااین پاداش شماست، و سعی و تلاش شما مورد قدردانی است!
اسراء ۱۹- وَمَنْ أَرَادَ الْآخِرَةَ وَسَعَىٰ لَهَا سَعْيَهَا وَهُوَ مُؤْمِنٌ فَأُولَٰئِكَ كَانَ سَعْيُهُمْ مَشْكُورًاو آن کس که سرای آخرت را بطلبد، و برای آن سعی و کوشش کند -در حالی که ایمان داشته باشد- سعی و تلاش او، (از سوی خدا) پاداش داده خواهد شد.انواع شكرهاى عملى :
شكر ابزار شناخت (كاربرد بهينه چشم و گوش و دل)
نحل ۷۸- وَاللَّهُ أَخْرَجَكُمْ مِنْ بُطُونِ أُمَّهَاتِكُمْ لَا تَعْلَمُونَ شَيْئًا وَجَعَلَ لَكُمُ السَّمْعَ وَالْأَبْصَارَ وَالْأَفْئِدَةَ ۙ لَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَو خداوند شما را از شکم مادرانتان خارج نمود در حالی که هیچ چیز نمی‏دانستید; و برای شما، گوش و چشم و عقل قرار داد، تا شکر نعمت او را بجا آورید!
سجده۹- ثُمَّ سَوَّاهُ وَنَفَخَ فِيهِ مِنْ رُوحِهِ ۖ وَجَعَلَ لَكُمُ السَّمْعَ وَالْأَبْصَارَ وَالْأَفْئِدَةَ ۚ قَلِيلًا مَا تَشْكُرُونَسپس (اندام) او را موزون ساخت و از روح خویش در وی دمید; و برای شما گوش و چشمها و دلها قرار داد; اما کمتر شکر نعمتهای او را بجا می‏آورید!شكر حكمت و دانائى :
لقمان۱۲- وَلَقَدْ آتَيْنَا لُقْمَانَ الْحِكْمَةَ أَنِ اشْكُرْ لِلَّهِ ۚ وَمَنْ يَشْكُرْ فَإِنَّمَا يَشْكُرُ لِنَفْسِهِ ۖ وَمَنْ كَفَرَ فَإِنَّ اللَّهَ غَنِيٌّ حَمِيدٌ
ما به لقمان حکمت دادیم; (و به او گفتیم:) شکر خدا را بجای آور هر کس شکرگزاری کند، تنها به سود خویش شکر کرده; و آن کس که کفران کند، (زیانی به خدا نمی‏رساند); چرا که خداوند بی‏نیاز و ستوده است. 
شكر قدرت و امكانات حكومتى : 
نمل۱۹- فَتَبَسَّمَ ضَاحِكًا مِنْ قَوْلِهَا وَقَالَ رَبِّ أَوْزِعْنِي أَنْ أَشْكُرَ نِعْمَتَكَ الَّتِي أَنْعَمْتَ عَلَيَّ وَعَلَىٰ وَالِدَيَّ وَأَنْ أَعْمَلَ صَالِحًا تَرْضَاهُ وَأَدْخِلْنِي بِرَحْمَتِكَ فِي عِبَادِكَ الصَّالِحِينَسلیمان از سخن او تبسمی کرد و خندید و گفت: «پروردگارا! شکر نعمتهایی را که بر من و پدر و مادرم ارزانی داشته‏ای به من الهام کن، و توفیق ده تا عمل صالحی که موجب رضای توست انجام دهم، و مرا برحمت خود در زمره بندگان صالحت وارد کن!
احقاف۱۵ – …حَتَّىٰ إِذَا بَلَغَ أَشُدَّهُ وَبَلَغَ أَرْبَعِينَ سَنَةً قَالَ رَبِّ أَوْزِعْنِي أَنْ أَشْكُرَ نِعْمَتَكَ الَّتِي أَنْعَمْتَ عَلَيَّ وَعَلَىٰ وَالِدَيَّ وَأَنْ أَعْمَلَ صَالِحًا تَرْضَاهُ وَأَصْلِحْ لِي فِي ذُرِّيَّتِي ۖ إِنِّي تُبْتُ إِلَيْكَ وَإِنِّي مِنَ الْمُسْلِمِين تا زمانی که به کمال قدرت و رشد برسد و به چهل سالگی بالغ گردد می‏گوید: «پروردگارا! مرا توفیق ده تا شکر نعمتی را که به من و پدر و مادرم دادی بجا آورم و کار شایسته‏ای انجام دهم که از آن خشنود باشی، و فرزندان مرا صالح گردان; من به سوی تو بازمی‏گردم و توبه می‏کنم، و من از مسلمانانم!
نمل۴۰- …فَلَمَّا رَآهُ مُسْتَقِرًّا عِنْدَهُ قَالَ هَٰذَا مِنْ فَضْلِ رَبِّي لِيَبْلُوَنِي أَأَشْكُرُ أَمْ أَكْفُرُ ۖ وَمَنْ شَكَرَ فَإِنَّمَا يَشْكُرُ لِنَفْسِهِ ۖ وَمَنْ كَفَرَ فَإِنَّ رَبِّي غَنِيٌّ كَرِيمٌ(اما) کسی که دانشی از کتاب (آسمانی) داشت گفت: «پیش از آنکه چشم بر هم زنی، آن را نزد تو خواهم آورد!» و هنگامی که(سلیمان) آن (تخت) را نزد خود ثابت و پابرجا دید گفت: «این از فضل پروردگار من است، تا مرا آزمایش کند که آیا شکر او را بجا می‏آورم یا کفران می‏کنم؟! و هر کس شکر کند، به نفع خود شکر می‏کند; و هر کس کفران نماید (بزیان خویش نموده است، که) پروردگار من، غنی و کریم است!شكر نيروهاى‌ دفاعى :
انبياء ۸۰- وَعَلَّمْنَاهُ صَنْعَةَ لَبُوسٍ لَكُمْ لِتُحْصِنَكُمْ مِنْ بَأْسِكُمْ ۖ فَهَلْ أَنْتُمْ شَاكِرُونَ
و ساختن زره را بخاطر شما به او تعلیم دادیم، تا شما را در جنگهایتان حفظ کند; آیا شکرگزار (این نعمتهای خدا) هستید؟
شكرماه رمضان و كتاب نازل شده در آن : 
بقره ۱۸۵- شَهْرُ رَمَضَانَ الَّذِي أُنْزِلَ فِيهِ الْقُرْآنُ هُدًى لِلنَّاسِ وَبَيِّنَاتٍ مِنَ الْهُدَىٰ وَالْفُرْقَانِ … وَلِتُكَبِّرُوا اللَّهَ عَلَىٰ مَا هَدَاكُمْ وَلَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ
(روزه، در چند روز معدود) ماه رمضان است; ماهی که قرآن، برای راهنمایی مردم ، و نشانه‏های هدایت، و فرق میان حق و باطل، در آن نازل شده است. پس آن کس از شما که در ماه رمضان در حضر باشد، روزه بدارد! و آن کس که بیمار یا در سفر است، روزهای دیگری را به جای آن، روزه بگیرد! خداوند، راحتی شما را می‏خواهد، نه زحمت شما را! هدف این است که این روزها را تکمیل کنید; و خدا را بر اینکه شما را هدایت کرده، بزرگ بشمرید; باشد که شکرگزاری کنید! 
شكر روز (زندگى‌ در پرتو نور):
فرقان ۶۲- وَهُوَ الَّذِي جَعَلَ اللَّيْلَ وَالنَّهَارَ خِلْفَةً لِمَنْ أَرَادَ أَنْ يَذَّكَّرَ أَوْ أَرَادَ شُكُورًا
و او همان کسی است که شب و روز را جانشین یکدیگر قرار داد برای کسی که بخواهد متذکر شود یا شکرگزاری کند (و آنچه را در روز کوتاهی کرده در شب انجام دهد و به عکس).
شكر دريا، كشتى‌ و باد موافق :
نحل۱۴- وَهُوَ الَّذِي سَخَّرَ الْبَحْرَ لِتَأْكُلُوا مِنْهُ لَحْمًا طَرِيًّا وَتَسْتَخْرِجُوا مِنْهُ حِلْيَةً تَلْبَسُونَهَا وَتَرَى الْفُلْكَ مَوَاخِرَ فِيهِ وَلِتَبْتَغُوا مِنْ فَضْلِهِ وَلَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ او کسی است که دریا را مسخر (شما) ساخت تا از آن، گوشت تازه بخورید; و زیوری برای پوشیدن (مانند مروارید) از آن استخراج کنید; و کشتیها را می‏بینی که سینه دریا را می‏شکافند تا شما (به تجارت پردازید و) از فضل خدا بهره گیرید; شاید شکر نعمتهای او را بجا آورید! 
لقمان۳۱- أَلَمْ تَرَ أَنَّ الْفُلْكَ تَجْرِي فِي الْبَحْرِ بِنِعْمَتِ اللَّهِ لِيُرِيَكُمْ مِنْ آيَاتِهِ ۚ إِنَّ فِي ذَٰلِكَ لَآيَاتٍ لِكُلِّ صَبَّارٍ شَكُورٍآیا ندیدی کشتیها بر (صفحه) دریاها به فرمان خدا، و به (برکت) نعمت او حرکت می‏کنند تا بخشی از آیاتش را به شما نشان دهد؟! در اینها نشانه‏هایی است برای کسانی که شکیبا و شکرگزارند!
فاطر۱۲- … وَتَرَى الْفُلْكَ فِيهِ مَوَاخِرَ لِتَبْتَغُوا مِنْ فَضْلِهِ وَلَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَو کشتیها را در آن می‏بینی که آنها را می‏شکافند (و به سوی مقصد پیش می‏روند) تا از فضل خداوند بهره‏گیرید، و شاید شکر (نعمتهای او را) بجا آورید!
جاثيه۱۲- اللَّهُ الَّذِي سَخَّرَ لَكُمُ الْبَحْرَ لِتَجْرِيَ الْفُلْكُ فِيهِ بِأَمْرِهِ وَلِتَبْتَغُوا مِنْ فَضْلِهِ وَلَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَخداوند همان کسی است که دریا را مسخر شما کرد تا کشتیها بفرمانش در آن حرکت کنند و بتوانند از فضل او بهره گیرید، و شاید شکر نعمتهایش را بجا آورید! پيامبران شاكرترين مردمان :
از آنجائى‌ كه بندگان برگزيده خدا بيش از بقيه آگاهى‌ و شناخت داشتند، شكرشان نيز بيش از بقيه بوده است. نگاه كنيد به مصاديق زير:
حضرت ابراهيم
نحل ۱۲۱- شَاكِرًا لِأَنْعُمِهِ ۚ اجْتَبَاهُ وَهَدَاهُ إِلَىٰ صِرَاطٍ مُسْتَقِيمٍ
شکرگزار نعمتهای پروردگار بود; خدا او را برگزید; و به راهی راست هدایت نمود! 
حضرت سليمان :
نمل ۱۹- … وَقَالَ رَبِّ أَوْزِعْنِي.  أَنْ أَشْكُرَ نِعْمَتَكَ الَّتِي   أَنْعَمْتَ عَلَيَّ وَعَلَىٰ وَالِدَيَّ وَأَنْ أَعْمَلَ صَالِحًا تَرْضَاهُ وَأَدْخِلْنِي.  بِرَحْمَتِكَ فِي عِبَادِكَ الصَّالِحِينَسلیمان از سخن او تبسمی کرد و خندید و گفت: «پروردگارا! شکر نعمتهایی را که بر من و پدر و مادرم ارزانی داشته‏ای به من الهام کن، و توفیق ده تا عمل صالحی که موجب رضای توست انجام دهم، و مرا برحمت خود در زمره بندگان صالحت وارد کن!
نمل۴۰- … قَالَ هَٰذَا مِنْ فَضْلِ رَبِّي لِيَبْلُوَنِي أَأَشْكُرُ أَمْ أَكْفُرُ ۖ وَمَنْ شَكَرَ فَإِنَّمَا يَشْكُرُ لِنَفْسِهِ ۖ وَمَنْ كَفَرَ فَإِنَّ رَبِّي غَنِيٌّ كَرِيمٌ(اما) کسی که دانشی از کتاب (آسمانی) داشت گفت: «پیش از آنکه چشم بر هم زنی، آن را نزد تو خواهم آورد!» و هنگامی که(سلیمان) آن (تخت) را نزد خود ثابت و پابرجا دید گفت: «این از فضل پروردگار من است، تا مرا آزمایش کند که آیا شکر او را بجا می‏آورم یا کفران می‏کنم؟! و هر کس شکر کند، به نفع خود شکر می‏کند; و هر کس کفران نماید (بزیان خویش نموده است، که) پروردگار من، غنی و کریم است!
حضرت نوح:اسراء۳ – ذُرِّيَّةَ مَنْ حَمَلْنَا مَعَ نُوحٍ ۚ إِنَّهُ كَانَ عَبْدًا شَكُورًا
ای فرزندان کسانی که با نوح (بر کشتی) سوار کردیم! او بنده شکرگزاری بود. (شما هم مانند او باشید، تا نجات یابید!)

محال بودن شكر خدا :
به دليل بى‌‌كران بودن نعمات خدا و هميشگى‌ بودن آن، شكرش غير ممكن است. اين حقيقت را شاعر شيرين سخن سعدى‌ به زيبائى‌ بيان كرده است:
هر نفسى‌ كه فرو مى‌ رود ممّد حيات است و چون بر مى‌آيد مفرح ذات
پس در هر نفسى‌ دو نعمت موجود است و بر هر نعمت شكرى‌ واجب
از دست و زبان كه برآيد