ضرورت ذكر خدا و موانع آن

أَلَمْ يَأْنِ لِلَّذِينَ آمَنُوا أَنْ تَخْشَعَ قُلُوبُهُمْ لِذِكْرِ اللَّهِ وَمَا نَزَلَ مِنَ الْحَقِّ
آیا هنگام آن فرا نرسیده که دلهای مؤمنان به یاد خدا و کلام
حقی که نازل شده فروتن شود؟… (سوره حدید آیه۱۶)

تمام موجودات، اعم از گیاه و حیوان، حیاتی مادّی دارند که اگر مرتب تغدیه نشوند، پژمرده شده و می‌میرند. اما انسان، علاوه بر اشتراک جسمی با سایر جانداران، حیاتی معنوی نیز دارد که آن هم برای دوام و بقای خود نیازمند تغذیه‌ای دائمی است. تا از دلمرده گى رهايى يابد و زنده بماند.

حیات معنوی را قرآن «ذکر» نامیده است. ذکر نوعی حضور قلب است، حضور حقیقتی در ذهن و زبان و آگاهی و اِشعار به وجود آن. نوعی انرژی است، نیروئی است که با آن زیست معنوی می‌کنیم. نیروی کار است، اما نه کاری فقط برای آب و نان و نام!… درخت وجودما را اگر آبیاری نکنیم می‌خشکد، باغ دل ما را نیز باید آبیاری و باغبانی کنیم، اما نه از آن آب، و نه با این آفتاب.

دنيا زده گى و مشغوليت هاى روزمره چنان صفاى ذكر خدا را از دل و دماغ ما ربوده كه حتى با عبادات معمول هم، اندكى از خلوص و صفاى آن را احساس نمى كنيم. فراموش شدن ذكر خد، نهاد ناآرام بشر را در تلاطمات دنيازده گى و دلمرده گى كشانده. سوره انبیاء گویا با تصویر چنین حالاتی آغاز شده است:

اقْتَرَبَ لِلنَّاسِ حِسَابُهُمْ وَهُمْ فِي غَفْلَةٍ مُعْرِضُونَ مَا يَأْتِيهِمْ مِنْ ذِكْرٍ مِنْ رَبِّهِمْ مُحْدَثٍ إِلَّا اسْتَمَعُوهُ وَهُمْ يَلْعَبُونَ لَاهِيَةً قُلُوبُهُمْ ….

(روز) حساب مردم در حال نزدیک شدن به آنان است، اما در غفلتی رویگردانند. هیچ سخن تازه‌ای از پروردگارشان بر آنها نمی‌رسد، جز آنکه می‌شنوند و (با بی‌تفاوتی) به بازی خود ادامه می‌دهند! (چرا؟ چون) دل‌هایشان به سرگرمی‌هائی مشغول است و…

دین و مذهب موروثی و تقلیدی بیش از این کارساز نیست، چاره‌ای نیست، وقتی بیداری از بیرون نمی‌آید و ذکر را زنگار زر و زور و تزویر گرفته، باید از درون ذاکر شد و برای خود چشمه نوری جوشاند. این یادداشت کندوکاوی مقدماتی برای رسیدن به رگه‌های همان آب حیات است، با تدبر در کتابی که ذکر نامیده شده است:

مومنون ۷۱ -…بَلْ أَتَيْنَاهُمْ بِذِكْرِهِمْ فَهُمْ عَنْ ذِكْرِهِمْ مُعْرِضُونَ

….بلکه ما ذکرشان (وسیله بیداری‌شان در دنیا و آخرت) را برای آنها آورده‌ایم، ولی آنها از بیداری‌شان رویگردانند.

زوال ذکر و تنگی زندگی

در قرآن آمده است: «هر کس از ذکر خدا روی گرداند، زندگی‌اش تنگ می‌ شود:

طه ۱۲۴ تا ۱۲۶- وَمَنْ أَعْرَضَ عَنْ ذِكْرِي فَإِنَّ لَهُ مَعِيشَةً ضَنْكًا وَنَحْشُرُهُ يَوْمَ الْقِيَامَةِ أَعْمَىٰ قَالَ رَبِّ لِمَ حَشَرْتَنِي أَعْمَىٰ وَقَدْ كُنْتُ بَصِيرًا قَالَ كَذَٰلِكَ أَتَتْكَ آيَاتُنَا فَنَسِيتَهَا ۖ وَكَذَٰلِكَ الْيَوْمَ تُنْسَىٰ

و هرکه از یاد من رویگرداند، زندگی تنگی خواهد داشت و روز رستاخیز نابینا محشورش می‌کنیم، می گوید: پروردگارا، من که بینا بوده‌ام، چرا نابینایم محشورکرده‌ای؟ گوید: به این دلیل که آیات ما بر تو عرضه شد ولی تو آنرا به فراموشی سپردی و به همین‌گونه امروز فراموش (نادیده گرفته) می‌شوی.

موانع ذكر خدا و جانشینان خدا در دل آدمی چيست ؟

۱- آفت اموال و اولاد

این که چرا حضور قلب سابق را از دست داده‌ایم و دعاهای‌ما در دل حبس شده و بالا نمی‌رود، دلیلی جز دل‌مردگی و رنجوری آن ندارد. دلائل این رنجوری را در همان «کتاب ذکر» (قرآن) می‌توان یافت. مهم‌ترینش، همهٔ همّ و غمّ را وقف «اموال و اولاد» کردن و غفلت ازموهبت کننده آنهاست. مسلماً تلاش برای کسب معاش و سعی و کوشش برای اداره زندگی همسر و فرزند از مهم‌ترین وظایف دینی است، اما هنرمندی در تقسیم عادلانه اوقات و امکانات به همه ابعاد زندگی است؛

منافقون ۹- يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تُلْهِكُمْ أَمْوَالُكُمْ وَلَا أَوْلَادُكُمْ عَنْ ذِكْرِ اللَّهِ ۚ وَمَنْ يَفْعَلْ ذَٰلِكَ فَأُولَٰئِكَ هُمُ الْخَاسِرُونَ

ای کسانی که ایمان آورده‌اید، مبادا مشغول شدن (تمام وقت) به دارائی‌ها و فرزندانتان شما را از یاد خدا غافل سازد و هر که چنین کند از زیانکاران است.

۲- تجارت و داد وستد

کار کردن و شغل دائمی داشتن، البته اَجر و افتخار هم دارد. مشکل آنجاست که برخواب و بیداری و همه وجودما غلبه یافته و در اولویت بر سایرجنبه‌های زندگی قرار گرفته..

جمعه ۹ تا ۱۱- يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِذَا نُودِيَ لِلصَّلَاةِ مِنْ يَوْمِ الْجُمُعَةِ فَاسْعَوْا إِلَىٰ ذِكْرِ اللَّهِ وَذَرُوا الْبَيْعَ ۚ ذَٰلِكُمْ خَيْرٌ لَكُمْ إِنْ كُنْتُمْ تَعْلَمُونَ فَإِذَا قُضِيَتِ الصَّلَاةُ فَانْتَشِرُوا فِي الْأَرْضِ وَابْتَغُوا مِنْ فَضْلِ اللَّهِ وَاذْكُرُوا اللَّهَ كَثِيرًا لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ وَإِذَا رَأَوْا تِجَارَةً أَوْ لَهْوًا انْفَضُّوا إِلَيْهَا وَتَرَكُوكَ قَائِمًا ۚ قُلْ مَا عِنْدَ اللَّهِ خَيْرٌ مِنَ اللَّهْوِ وَمِنَ التِّجَارَةِ ۚ وَاللَّهُ خَيْرُ الرَّازِقِينَ

ای مؤمنان، چون به نماز جمعه ندا داده شود، به سوی «ذکر خدا» (نماز) بشتابید و داد و ستد را رها کنید؛ اگر بدانید، این رهائی به نفع شماست. (این واگذاری البته موقت است)، پس آنگاه که نماز پایان یافت، به طلب کسب روزی از فضل خدا درشهر و دیار خود پراکنده شوید و «خدا را بسیار یاد کنید»، باشد تا رستگار شوید. (اما متأسفانه برخی از مردم) همین که داد و ستد یا سرگرمی جالبی ببینند، به سوی آن شتابان می‌روند و تو را (در حال خطبه نماز) رها می‌کنند؛ بگو: آنچه نزد خداست، بهتر از سرگرمی و داد و ستد است؛ و خدا بهترین روزی دهندگان است.
در سوره نور نیز، که خدا را در مقام تمثیل به نور آسمانها و زمین تشبیه کرده، این نور را در خانه دل کسانی سراغ می‌دهد که یکسره یاد و نام او به بلندی برده می‌شود و کار و کاسبی، آنها را از «ذکر خدا» و برپا داشتن نماز و پرداخت زکات باز نمی‌دارد، آنها از روزی بیم دارند که دل‌ها و دیده‌ها از عظمت آن منقلب می‌گردد.

نور ۳۶و ۳۷- فِي بُيُوتٍ أَذِنَ اللَّهُ أَنْ تُرْفَعَ وَيُذْكَرَ فِيهَا اسْمُهُ يُسَبِّحُ لَهُ فِيهَا بِالْغُدُوِّ وَالْآصَالِ رِجَالٌ لَا تُلْهِيهِمْ تِجَارَةٌ وَلَا بَيْعٌ عَنْ ذِكْرِ اللَّهِ وَإِقَامِ الصَّلَاةِ وَإِيتَاءِ الزَّكَاةِ ۙ يَخَافُونَ يَوْمًا تَتَقَلَّبُ فِيهِ الْقُلُوبُ وَالْأَبْصَارُ

۳- دوستان نا اَهل

از دیگر عوامل زائل کننده ذکرخدا، انتخاب دوستان نا اهل، معاشرت‌های نامناسب، مهمانی‌های آنچنانی و محافل متضاد با آرمان‌های ایمانی است. منظور قهر کردن و فاصله گرفتن از غیر خودی‌ها نیست، خطر از خالی شدن دل از یاد خدا و پُرشدنش با جانشینان نا اهل است.

زخرف ۳۶ تا ۳۸- وَمَنْ يَعْشُ عَنْ ذِكْرِ الرَّحْمَٰنِ نُقَيِّضْ لَهُ شَيْطَانًا فَهُوَ لَهُ قَرِينٌ وَإِنَّهُمْ لَيَصُدُّونَهُمْ عَنِ السَّبِيلِ وَيَحْسَبُونَ أَنَّهُمْ مُهْتَدُونَ حَتَّىٰ إِذَا جَاءَنَا قَالَ يَا لَيْتَ بَيْنِي وَبَيْنَكَ بُعْدَ الْمَشْرِقَيْنِ فَبِئْسَ الْقَرِينُ

هرکه از یاد خدای رحمان دل بگرداند، شیطانی بر او می‌گماریم تا همنشینش باشد و آنها ایشان را از یاد خدا باز می‌دارند، درحالی که چنین می‌پندارند که واقعاً راه یافته‌اند! تا آنگاه که (در قیامت) نزد ما آیند، (به دوستان شیطان صفت خود) گویند: کاش میان من و تو فاصله‌ای به دوری شرق و غرب بود، چه بَد همنشینی بودی.
مراقبت از سلامتی بدن را همگان پذیرفته‌اند، اما مراقبت ازروح و روان و ایمان را قلیلی از مردم جدی می‌گیرند. گمراهی دیگران نیز همچون مرضی سارى، ایمان شما را بیمار می‌کند و حفاظت خود و نزدیکان در برابر این بیماری مسئولیت هر مؤمنی است:

تحریم ۶- يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا قُوا أَنْفُسَكُمْ وَأَهْلِيكُمْ نَارًا….

کهف ۲۸- …وَلَا تُطِعْ مَنْ أَغْفَلْنَا قَلْبَهُ عَنْ ذِكْرِنَا وَاتَّبَعَ هَوَاهُ وَكَانَ أَمْرُهُ فُرُطًا

۴- هوای نفس

در سوره توبه به ۸ مورد بازدارنده از ذكر خدا كه شامل: پدران، فرزندان، برادران، همسران، خویشاوندان، اموال ، تجارت و خانه اشاره شده است.

توبه ۲۴- قُلْ إِنْ كَانَ آبَاؤُكُمْ وَأَبْنَاؤُكُمْ وَإِخْوَانُكُمْ وَأَزْوَاجُكُمْ وَعَشِيرَتُكُمْ وَأَمْوَالٌ اقْتَرَفْتُمُوهَا وَتِجَارَةٌ تَخْشَوْنَ كَسَادَهَا وَمَسَاكِنُ تَرْضَوْنَهَا أَحَبَّ إِلَيْكُمْ مِنَ اللَّهِ وَرَسُولِهِ وَجِهَادٍ فِي سَبِيلِهِ فَتَرَبَّصُوا حَتَّىٰ يَأْتِيَ اللَّهُ بِأَمْرِهِ ۗ وَاللَّهُ لَا يَهْدِي الْقَوْمَ الْفَاسِقِينَ

بگو: اگر پدران، فرزندان، برادران، همسران، خویشان، اموالی که به چنگ آورده‌اید، تجارتی که از بی‌رونقی‌اش می‌ترسید و خانه‌هائی که دوست دارید، در نظر شما از خدا و رسولش و جهاد در راهش دوست داشتنی‌تراست، چشم به راه باشید تا خدا فرمان خویش بیاورد، و خدا مردم منحرف را به مقصود نمی‌رساند.
دلائل کلی دیگری را که قرآن ذکر کرده، می‌توان اشاره‌ وار مورد توجه قرار داد:

بهره‌مندی‌های مادی زندگی

فرقان۱۸- … وَلَٰكِنْ مَتَّعْتَهُمْ وَآبَاءَهُمْ حَتَّىٰ نَسُوا الذِّكْرَ وَكَانُوا قَوْمًا بُورًا

…اما تو آنها و پدرانشان را (با وجود کفران نعمت) آنچنان بهره‌مند ساختی تا یاد تو را فراموش کردند و مردمی بی‌نصیب و بهره شدند

دل سخت شدن از پذیرش ذکر خدا

زمر۲۲- …ۚ فَوَيْلٌ لِلْقَاسِيَةِ قُلُوبُهُمْ مِنْ ذِكْرِ اللَّهِ ۚ أُولَٰئِكَ فِي ضَلَالٍ مُبِينٍ

پرده‌ای که انکار حقیقت بر چشم می‌کشد

کهف۱۰۰ و ۱۰۱- وَعَرَضْنَا جَهَنَّمَ يَوْمَئِذٍ لِلْكَافِرِينَ عَرْضًا الَّذِينَ كَانَتْ أَعْيُنُهُمْ فِي غِطَاءٍ عَنْ ذِكْرِي وَكَانُوا لَا يَسْتَطِيعُونَ سَمْعًا

راه غلبه بر اين موانع چيست و چگونه ميتوان به ذكر خدا پرداخت.

ذكر بسيار :

احزاب ۴۱ تا ۴۳- يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اذْكُرُوا اللَّهَ ذِكْرًا كَثِيرًا وَسَبِّحُوهُ بُكْرَةً وَأَصِيلًا هُوَ الَّذِي يُصَلِّي عَلَيْكُمْ وَمَلَائِكَتُهُ لِيُخْرِجَكُمْ مِنَ الظُّلُمَاتِ إِلَى النُّورِ ۚ وَكَانَ بِالْمُؤْمِنِينَ رَحِيمًا

ای کسانی که ایمان آورده‌اید، خدا را یاد کنید، یادی بسیار و صبح و شام (یکسره) او را (با اعمال مثبت و مفید خود) تسبیح کنید ، او کسی است که یکسره بر شما توجه و عنایت دارد و فرشتگانش نیز، تا شما را از تاریکی‌ها به سوی روشنی برآورد، (زیرا) خدا به اهل ایمان همواره مهربان است.
قرآن آرامش و سکوت شب را هنگام ذکر، و روشنائی روز را زمان شکر، به معنای بهره‌برداری از نعمات خدا در مسیر درست قرار داده است.

فرقان ۶۲- وَهُوَ الَّذِي جَعَلَ اللَّيْلَ وَالنَّهَارَ خِلْفَةً لِمَنْ أَرَادَ أَنْ يَذَّكَّرَ أَوْ أَرَادَ شُكُورًا

به موارد زیر نیز در مورد ضرورت «ذکر کثیر» (یاد دائمی خدا) که در آیه معروف: «الذینهم فی صلاتهم دائمون» بر مداومت و همیشگی بودن آن و در آیه: «والذین علی صلواتهم یحافظون» بر محافظت آن در برابر عوامل فراموشی و غفلت توصیه شده تأکید کرده است:

شعراء ۲۲۴ تا ۲۲۷- وَالشُّعَرَاءُ يَتَّبِعُهُمُ الْغَاوُونَ أَلَمْ تَرَ أَنَّهُمْ فِي كُلِّ وَادٍ يَهِيمُونَ وَأَنَّهُمْ يَقُولُونَ مَا لَا يَفْعَلُونَ إِلَّا الَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ وَذَكَرُوا اللَّهَ كَثِيرًا وَانْتَصَرُوا مِنْ بَعْدِ مَا ظُلِمُوا ۗ وَسَيَعْلَمُ الَّذِينَ ظَلَمُوا أَيَّ مُنْقَلَبٍ يَنْقَلِبُونَ

احزاب ۳۵- وَالذَّاكِرِينَ اللَّهَ كَثِيرًا وَالذَّاكِرَاتِ أَعَدَّ اللَّهُ لَهُمْ مَغْفِرَةً وَأَجْرًا عَظِيمًا ( ذکر زن و مرد ندارد)

آل عمران ۴۱- …وَاذْكُرْ رَبَّكَ كَثِيرًا وَسَبِّحْ بِالْعَشِيِّ وَالْإِبْكَارِ ( خطاب به زکریا)

بدان ! كه دلها با ذكر خدا آرام مى گيرد.